
در دنیایی که اعتماد به واسطهها روزبهروز سختتر میشود، فناوری بلاکچین آمده تا قواعد بازی را تغییر دهد. سیستمی که با حذف واسطهها، دادهها را شفاف، امن و بدون امکان دستکاری ثبت میکند.
اما بلاکچین دقیقاً چیست و چرا همه درباره آن صحبت میکنند؟ در این مقاله، سفری خواهیم داشت از مفاهیم پایه تا کاربردهای پیشرفته این فناوری تحولآفرین، همه آنچه باید درباره بلاکچین بدانید را به زبانی ساده، دقیق و کاربردی خواهید خواند.
مفهوم بلاکچین
بلاکچین را میتوان به یک دفتر کل دیجیتال غیرقابل تغییر تشبیه کرد که اطلاعات در آن بهصورت بلاکهایی به هم متصل ذخیره میشود. این فناوری اجازه میدهد دادهها بهصورت شفاف، امن و بدون نیاز به واسطه در یک شبکه توزیعشده ثبت و مدیریت شوند.
دفتر کل دیجیتال چیست؟
دفتر کل دیجیتال (Digital Ledger) نوعی سیستم ثبت اطلاعات است که برخلاف سیستمهای متمرکز، به صورت توزیعشده بین کاربران یک شبکه به اشتراک گذاشته میشود. هر تراکنش جدید بهصورت یک بلاک به زنجیره موجود اضافه میشود.
مثالی برای درک بهتر
فرض کنید گروهی از دوستان دفتر حساب مشترک دارند و هر هزینهای که یکی از آنها پرداخت میکند، با موافقت بقیه در آن ثبت میشود. اگر کسی بخواهد یک ورودی را تغییر دهد، باید همه دفترها را همزمان تغییر دهد. بلاکچین دقیقاً بر همین اصل فعالیت میکند.
تاریخچه بلاکچین
فناوری بلاکچین حاصل چندین دهه تحقیق و توسعه در حوزه رمزنگاری، سیستمهای توزیعشده و امنیت اطلاعات است. این فناوری نوین، مسیری تکاملی را از مفاهیم اولیه در دهه ۱۹۹۰ تا پیدایش رمزارزها و گسترش کاربردهای آن در صنایع مختلف طی کرده است. در ادامه، به بررسی مهمترین نقاط عطف در روند شکلگیری و تاریخچه بلاکچین خواهیم پرداخت.
1991 - تولد مفهوم بلاکچین
در این سال، دو دانشمند به نامهای استوارت هابر (Stuart Haber) و اسکات استورنتا (W. Scott Stornetta) برای اولین بار مفهومی به نام «زنجیره زمانی اسناد دیجیتال» را معرفی کردند. هدف آنها این بود که بتوان اسناد دیجیتال را بهگونهای ذخیره کرد که هیچکس نتواند بهصورت مخفیانه آنها را تغییر دهد. این سیستم، پایهای شد برای شکلگیری بلاکچین.
2000 - توسعه الگوریتمهای رمزنگاری
در این سال، Stefan Konst تحقیقات مهمی در زمینه الگوریتمهای رمزنگاری و تئوری سیستمهای توزیعشده انجام داد. این مطالعات به درک بهتر چگونگی ذخیرهسازی و انتقال امن دادهها در محیطهای نامطمئن کمک کرد و به توسعه تکنولوژی بلاکچین سرعت بخشید.
2004 - معرفی سیستم RPOW
هال فینی (Hal Finney)، یکی از پیشگامان حوزه رمزنگاری، سیستم اثبات کار قابل استفاده مجدد (Reusable Proof of Work - RPOW) را ارائه کرد. این سیستم اجازه میداد که اثباتهای انجامشده برای انجام یک کار (مانند پردازش) دوباره مورد استفاده قرار گیرند. RPOW یکی از مهمترین پیشزمینههای ایجاد ارزهای دیجیتال بود.
مطلب پیشنهادی: ارز دیجیتال چیست؟
2008 - انتشار وایتپیپر بیتکوین
در این سال، شخص یا گروهی با نام مستعار ساتوشی ناکاموتو (Satoshi Nakamoto) مقالهای منتشر کرد که در آن نحوه کار یک سیستم پرداخت دیجیتال همتابههمتا (Peer-to-Peer) بدون واسطه توضیح داده شده بود و اساس پیدایش بیتکوین و فناوری بلاکچین مدرن را بنا نهاد.
2009 - استخراج اولین بلاک بیتکوین
ساتوشی ناکاموتو اولین بلاک زنجیره بیتکوین را به نام Genesis Block یا بلاک پیدایش استخراج کرد. این لحظه آغاز رسمی اجرای یک شبکه بلاکچینی عمومی و کاربردی بود که دیگران نیز میتوانستند در آن مشارکت داشته باشند.
2014 - معرفی بلاکچین ۲.۰ و قراردادهای هوشمند
با رشد محبوبیت بیتکوین، مفهوم بلاکچین ۲.۰ بهوجود آمد که تمرکز آن دیگر فقط انتقال پول نبود، بلکه روی اجرای قراردادهای هوشمند (Smart Contracts) متمرکز بود. این قراردادها میتوانستند بهطور خودکار اجرا شوند و کاربرد بلاکچین را وارد حوزههای متنوعتری کردند.
2015 - راهاندازی اتریوم
پلتفرم اتریوم (Ethereum) توسط ویتالیک بوترین و تیمش راهاندازی شد. این بلاکچین به کاربران اجازه میداد قراردادهای هوشمند بسازند و توکنهای خاص خود را ایجاد کنند. اتریوم عملاً بستر توسعه برنامههای غیرمتمرکز (DApps) شد و انقلابی در صنعت بلاکچین بهوجود آورد. با رشد روزافزون کاربردهای آن، قیمت اتریوم نیز بهعنوان یکی از مهمترین رمزارزهای بازار، مورد توجه سرمایهگذاران و تحلیلگران قرار گرفته است.
مطلب پیشنهادی: کاربردهای اتریوم
2017 - ظهور ICOها و دیفای
در این سال، پروژههای بسیاری با استفاده از عرضه اولیه سکه (ICO) به جمعآوری سرمایه پرداختند. همزمان، اکوسیستم دیفای (DeFi) نیز شروع به رشد کرد؛ مفهومی که در آن خدمات مالی بهصورت غیرمتمرکز، بدون بانک یا نهاد مرکزی ارائه میشود.
2018 - ورود سازمانها به بلاکچین
سال ۲۰۱۸ شاهد رشد چشمگیر علاقه شرکتها و نهادهای بزرگ به بلاکچین بود. برندهایی مانند IBM، سامسونگ و مایکروسافت شروع به توسعه راهکارهای بلاکچینی برای حوزههای مختلف کردند، از زنجیره تأمین گرفته تا امنیت دادهها.
2019 - معرفی پروژه لیبرا (Libra)
فیسبوک از پروژه Libra رونمایی کرد، یک ارز دیجیتال جهانی با هدف آسانسازی پرداختهای بینالمللی. اگرچه این پروژه با چالشهای حقوقی و مقاومت نهادهای نظارتی روبهرو شد و در نهایت با نام جدید Diem ادامه یافت، اما هیچگاه به مرحله اجرایی کامل نرسید. با این حال، لیبرا نقطه عطفی در جلب توجه جهانی به فناوری بلاکچین، رمزارزها و مباحثی مانند قیمت لیبرا و نقش شرکتهای فناوری در نظام مالی آینده بود.
2020 - انفجار دیفای و NFT
با آغاز سال ۲۰۲۰، پروژههای دیفای رشد سریعی را تجربه کردند و میلیاردها دلار سرمایه وارد این حوزه شد. همزمان، مفهوم توکنهای غیرقابلتعویض (NFT) نیز رواج پیدا کرد و به هنرمندان و تولیدکنندگان محتوا امکان داد آثار دیجیتال خود را با مالکیت واقعی به فروش برسانند.
2022 - Merge اتریوم و اثبات سهام
در یکی از بزرگترین بهروزرسانیهای تاریخ بلاکچین، شبکه اتریوم از مکانیزم اثبات کار (PoW) به اثبات سهام (PoS) منتقل شد. این تغییر موسوم به Merge، مصرف انرژی را بهشدت کاهش داد و آیندهپذیری اتریوم را افزایش داد.
اجزای اصلی بلاکچین
-
بلاک:
«بلاک» در بلاکچین بهمعنای واحدی از اطلاعات است که شامل مجموعهای از تراکنشهای تاییدشده میباشد. هر بلاک دارای سه بخش اصلی است:
-
اطلاعات تراکنشها: شامل دادههایی مانند آدرس فرستنده و گیرنده، مقدار دارایی، زمان تراکنش و ...
-
هش بلاک قبلی: که باعث اتصال بلاکها به یکدیگر میشود و زنجیرهای امن از اطلاعات میسازد.
زمانی که یک بلاک به زنجیره افزوده میشود، اطلاعات آن تغییرناپذیر میشود و فقط با تغییر در کل زنجیره قابل دستکاری خواهد بود که این ویژگی باعث امنیت و شفافیت بلاکچین میشود.
-
هش بلاک فعلی: امضای رمزنگاریشدهای است که وضعیت دادههای بلاک را مشخص میکند.
مطلب پیشنهادی: هش چیست؟
-
ماینر:
ماینرها، افراد یا ماشینهایی (مانند ریگهای استخراج یا ASIC) هستند که وظیفهی تایید و ثبت تراکنشها در شبکه بلاکچین را بر عهده دارند. فرآیند کاری ماینرها شامل مراحل زیر است:
-
دریافت تراکنشهای ارسالشده از کاربران
-
بررسی اعتبار این تراکنشها
در ازای این فعالیت، ماینرها پاداشی در قالب رمزارز (مثلاً بیتکوین) دریافت میکنند. ماینرها نقش مهمی در تضمین امنیت، توزیع قدرت و اجرای فرآیند اجماع در بلاکچین دارند.
-
حل معادلات پیچیدهی رمزنگاری (در الگوریتمهایی مثل اثبات کار)
-
اضافه کردن بلاک جدید به زنجیره
مطلب پیشنهادی: انواع ماینرها
-
نود (Node):
نودها، رایانههایی متصل به شبکه بلاکچین هستند که یک نسخه کامل یا جزئی از زنجیره بلاکها را ذخیره میکنند و به تبادل داده در شبکه کمک مینمایند. هر نود میتواند عملکردهای مختلفی داشته باشد، از جمله:
- تأیید و بررسی صحت تراکنشها
- ذخیرهسازی و نگهداری دفتر کل توزیعشده
-
نودها باعث پایداری، امنیت و غیرمتمرکز بودن شبکه میشوند و حضور آنها برای ادامه حیات بلاکچین حیاتی است. بدون نودها، شبکهای برای اجرای تراکنشها یا تایید آنها وجود نخواهد داشت.
-
مشارکت در فرآیند اجماع و تولید بلاک (در صورت تنظیمشدن بهعنوان ماینر یا ولیدیتور)
-
انتقال اطلاعات به نودهای دیگر
تفاوت نود و ماینر
نود میتواند صرفاً ناظر و تاییدکننده باشد، ولی ماینر وظیفه دارد تراکنشهای بلاکچین را بررسی و بلاکها را تولید کند. همه ماینرها نود هستند، اما همه نودها ماینر نیستند.
بلاکچین چگونه کار میکند؟
-
شروع تراکنش: کاربر قصد انجام تراکنشی را دارد، مانند ارسال رمزارز به شخص دیگر. اطلاعات تراکنش شامل فرستنده، گیرنده و مقدار دارایی آماده میشود و با کلید خصوصی امضا میگردد.
-
ارسال تراکنش به شبکه: تراکنش امضاشده به شبکه بلاکچین ارسال میشود تا توسط نودهای فعال در شبکه دریافت و پردازش شود.
-
تایید تراکنش توسط نودها: نودها با بررسی اعتبار امضای دیجیتال و موجودی فرستنده، صحت تراکنش را بررسی میکنند. فقط تراکنشهای معتبر در مرحله بعد قرار میگیرند.
-
تشکیل بلاک از تراکنشها: تراکنشهای تاییدشده بهصورت دستهای جمعآوری شده و در قالب یک بلاک جدید سازماندهی میشوند. ماینرها یا ولیدیتورها این بلاک را آماده اضافه شدن به زنجیره میکنند.
-
اتصال بلاک به زنجیره با استفاده از هش: بلاک جدید، پس از تایید نهایی، به زنجیره بلاکها متصل میشود. این اتصال از طریق هش بلاک قبلی انجام میگیرد و باعث ایجاد ساختاری بههمپیوسته، امن و تغییرناپذیر میشود.
امنیت در بلاکچین
بلاکچین از رمزنگاری کلید عمومی-خصوصی برای حفاظت از دادهها استفاده میکند.
کلید خصوصی (Private Key):
کلید خصوصی یک رشتهی منحصربهفرد و محرمانه از اعداد و حروف است که نقش رمز اصلی مالکیت دارایی دیجیتال را ایفا میکند. این کلید توسط کیف پول رمزنگاری تولید میشود و باید بهشدت از آن محافظت شود، زیرا:
-
با استفاده از کلید خصوصی میتوان تراکنشها را امضا کرد و داراییها را جابهجا نمود.
-
هر کسی که به این کلید دسترسی داشته باشد، کنترل کامل بر دارایی دیجیتال شما خواهد داشت.
-
در واقع، کلید خصوصی مانند رمز عبور بانکی یا کلید گاوصندوق شما در دنیای بلاکچین است.
-
این کلید نباید هرگز بهصورت عمومی منتشر یا ذخیره ناامن شود.
کلید عمومی (Public Key):
کلید عمومی از کلید خصوصی مشتق میشود و نوعیآدرس کیف پول (Wallet Address) عمومی است که دیگران میتوانند برای شما دارایی ارسال کنند. ویژگیهای کلید عمومی عبارتند از:
-
این کلید میتواند بهصورت آزادانه به اشتراک گذاشته شود، مانند شماره کارت بانکی.
-
کاربران با داشتن کلید عمومی شما، نمیتوانند به داراییتان دسترسی پیدا کنند؛ بلکه فقط امکان ارسال دارایی به شما را دارند.
بهطور خلاصه:
🔒 کلید خصوصی = ابزار امضا و کنترل دارایی
📬 کلید عمومی = آدرس دریافت دارایی
تفاوت بلاکچین و بیت کوین
بلاکچین یک فناوری زیرساختی است که امکان ذخیرهسازی و انتقال اطلاعات بهصورت امن، شفاف و غیرمتمرکز را فراهم میکند. این فناوری در حوزههای مختلفی مانند مالی، سلامت، زنجیره تأمین و هویت دیجیتال کاربرد دارد.
بیتکوین تنها یکی از محصولات ساختهشده بر بستر بلاکچین است؛ یک ارز دیجیتال غیرمتمرکز برای انتقال ارزش بدون نیاز به واسطه.
🔹 بلاکچین = فناوری پایه
🔹 بیتکوین = یکی از کاربردهای بلاکچین (رمزارز)
مقایسه بلاکچین و بانکداری سنتی
ویژگی | بلاکچین | بانک سنتی |
شفافیت | بالا | محدود |
سرعت تراکنش | بالا (در برخی شبکهها) | نسبتاً پایین |
کنترل | غیرمتمرکز | متمرکز |
هزینه تراکنش | اغلب پایینتر | بالاتر |
کاربردهای بلاکچین
فناوری بلاکچین فقط برای رمزارزها نیست؛ این فناوری در زمینههای مختلفی به کار گرفته میشود و کاربردهای گستردهای دارد که در ادامه به مهمترین آنها اشاره میکنیم.
انتقال ارزش (رمزارزها)
بلاکچین در ابتدا برای انتقال ارزش دیجیتال بدون واسطه معرفی شد. بیتکوین، اولین رمزارز دنیا، اجازه داد افراد بدون نیاز به بانک یا واسطه مالی، دارایی دیجیتال را به یکدیگر منتقل کنند. این انتقال همزمان با امنیت بالا، شفافیت کامل، و بدون نیاز به اعتماد به شخص ثالث انجام میشود. رمزارزهایی مانند اتریوم، لایتکوین و دوجکوین نیز نمونههایی از این کاربرد هستند.
قراردادهای هوشمند (Smart Contracts)
قراردادهای هوشمند کدهایی هستند که بر بستر بلاکچین اجرا شده و بهصورت خودکار و بدون دخالت انسانی، شرایط قرارداد را پیادهسازی میکنند. مثلاً در یک قرارداد اجاره، اگر مستأجر مبلغ را پرداخت کرد، کلید دیجیتال خانه به او ارسال میشود. این نوع قراردادها روی بلاکچینهایی مانند اتریوم، سولانا و کاردانو قابل پیادهسازی هستند و باعث کاهش هزینه و حذف واسطهها میشوند.
دیفای (DeFi) یا امور مالی غیرمتمرکز
دیفای به مجموعهای از خدمات مالی بر پایه بلاکچین گفته میشود که بدون بانک یا نهاد متمرکز فعالیت میکنند. کاربران میتوانند در این فضا وام بگیرند، سود دریافت کنند، معامله انجام دهند یا بیمه بخرند. پلتفرمهایی مانند Aave، Compound و یونی سواپ از نمونههای دیفای هستند که بر بستر اتریوم توسعه یافتهاند. شفافیت، کنترل کامل کاربر و دسترسی جهانی از مزایای دیفای است.
اینترنت اشیا (IoT)
بلاکچین در ترکیب با IoT، به دستگاهها این امکان را میدهد که بهصورت ایمن، خودکار و بدون واسطه با یکدیگر ارتباط برقرار کنند. برای مثال، یک یخچال هوشمند میتواند بهطور خودکار و ایمن با فروشگاه آنلاین ارتباط گرفته و مواد غذایی سفارش دهد، بدون اینکه کسی دخالت کند. بلاکچین از دستکاری دادههای IoT جلوگیری میکند و امنیت ارتباطات را بالا میبرد.
هویت دیجیتال (Digital Identity)
بلاکچین میتواند یک سیستم قابلاعتماد برای ایجاد هویت دیجیتال غیرمتمرکز باشد. کاربران میتوانند اطلاعات هویتی خود مانند گذرنامه، گواهینامه یا سوابق تحصیلی را بهصورت رمزنگاریشده روی بلاکچین ذخیره کنند و فقط در مواقع نیاز، بهطور انتخابی آن را ارائه دهند. این موضوع نهتنها امنیت دادههای شخصی را بالا میبرد، بلکه امکان جعل هویت را هم تقریباً از بین میبرد.
ذخیرهسازی غیرمتمرکز دادهها
بلاکچین با ترکیب با سیستمهای توزیعشده مانند IPFS یا Arweave، امکان ذخیرهسازی دادهها را بهشکلی فراهم میکند که هیچ سرور متمرکزی در کنترل اطلاعات نباشد. این نوع ذخیرهسازی در برابر سانسور، حذف غیرمجاز، و حملات سایبری بسیار مقاوم است و برای پروژههایی که به امنیت داده نیاز دارند بسیار مفید است
توکنهای NFT و آثار هنری دیجیتال
NFTها (توکنهای غیرقابلتعویض) به افراد اجازه میدهند مالکیت دیجیتال منحصربهفرد برای آثار هنری، موسیقی، ویدیو، آیتمهای بازی و غیره داشته باشند. این توکنها معمولاً روی بلاکچین اتریوم ساخته میشوند. NFTها انقلابی در صنعت هنر دیجیتال ایجاد کردهاند، زیرا هنرمندان حالا میتوانند آثارشان را مستقیم به مخاطبان بفروشند و حتی درصدی از فروشهای بعدی را هم دریافت کنند.
مطلب پیشنهادی: بررسی ارتباط هوش مصنوعی و بلاکچین
لایههای بلاکچین
1. زیرساخت سختافزاری: شامل سرورها، دستگاههای ماینینگ و تجهیزات شبکه است که بستر اجرای بلاکچین را فراهم میکند.
2. لایه داده: اطلاعات بلاکها، هشها و تراکنشها در این لایه ذخیره و ساختار زنجیرهای بلاکچین ایجاد میشود.
3. لایه شبکه: وظیفه برقراری ارتباط بین نودها و پخش اطلاعات در شبکه بهصورت همتابههمتا (P2P) را بر عهده دارد.
4. لایه اجماع: نودها با استفاده از الگوریتمهایی مانند اثبات کار یا اثبات سهام، بر سر صحت بلاکها به توافق میرسند.
5. لایه کاربردی: جایی است که برنامههایی مانند کیفپولها، DAppها و قراردادهای هوشمند اجرا میشوند و کاربران با آن تعامل دارند.
مزایای بلاکچین
-
دقت و شفافیت بالا
-
کاهش هزینه واسطهها
-
تراکنشهای سریع و امن
-
غیرمتمرکز بودن
-
دسترسی برای افراد بدون حساب بانکی
معایب بلاکچین
-
هزینه بالای زیرساخت در برخی موارد
-
سرعت پایین در برخی شبکهها
-
امکان استفاده برای فعالیتهای غیرقانونی
-
چالشهای حقوقی و قانونگذاری
-
خطر حمله ۵۱ درصدی
انواع بلاکچین
🔹 عمومی (Public):
بلاکچین عمومی برای همه آزاد است؛ هر کسی میتواند به شبکه بپیوندد، دادهها را مشاهده کند یا در تایید تراکنشها مشارکت داشته باشد. نمونه: بیتکوین، اتریوم.
🔹 خصوصی (Private):
بلاکچین خصوصی توسط یک سازمان کنترل میشود و فقط کاربران خاصی اجازه دسترسی و مشارکت دارند. مناسب برای کاربردهای داخلی شرکتها.
🔹 ترکیبی (Hybrid):
بلاکچین هیبریدی، ترکیبی از بلاکچین عمومی و خصوصی است؛ بخشی از اطلاعات عمومی و بخشی خصوصی باقی میماند. برای حفظ حریم خصوصی و شفافیت همزمان.
🔹 کنسرسیومی (Consortium):
بلاکچین کنسرسیومی مدیریت آن در اختیار چند سازمان یا نهاد مشخص است. مناسب برای پروژههای بینسازمانی مثل بانکها یا شرکتهای زنجیره تأمین.
الگوریتمها و مکانیسمهای اجماع
-
الگوریتم هش (SHA-256، Keccak)
-
اثبات کار (PoW)
-
اثبات سهام (PoS)
-
اثبات سهام واگذارشده (DPoS)
-
تحمل خطای بیزانسی (PBFT)
-
گراف جهتدار غیرچرخهای (DAG)
آینده بلاکچین
بلاکچین در آینده نقش مهمی در افزایش امنیت سایبری، شفافسازی خدمات دولتی و تحول نظامهای مالی ایفا خواهد کرد. این فناوری با فراهمکردن زیرساختی امن و غیرمتمرکز، امکان مدیریت دقیق پروندههای پزشکی و اجرای تبلیغات هوشمند و هدفمند را نیز فراهم میسازد. بلاکچین بهعنوان ستون فقرات دنیای دیجیتال آینده شناخته میشود.
جمعبندی
فناوری بلاکچین، دیگر صرفاً یک نوآوری فناورانه نیست، بلکه زیرساختی بنیادین برای آینده تعاملات انسانی، مالی و اطلاعاتی است. این فناوری با فراهم کردن شفافیت، امنیت، غیرمتمرکز بودن و حذف واسطهها، توانسته نظامهای مالی سنتی، مدلهای حکمرانی، ذخیرهسازی داده و حتی مفاهیم مالکیت دیجیتال را متحول کند.
از تولد بیتکوین تا توسعه قراردادهای هوشمند، دیفای، NFT و استفادههای صنعتی، بلاکچین مسیر خود را از یک ایده خلاقانه به یک ابزار قدرتمند جهانی طی کرده است. آینده این فناوری، همراه با چالشهای قانونی، فنی و اجتماعی، بیتردید در گرو پذیرش تدریجی آن در زیرساختهای عمومی و خصوصی خواهد بود.
در نهایت، بلاکچین نه تنها یک راهکار فناورانه، بلکه نماد حرکت بهسوی دنیایی شفافتر، غیرمتمرکزتر و منصفانهتر است.
سؤالات متداول
بلاکچین چیست؟ فناوری توزیعشدهای که اطلاعات را به صورت زنجیرهای از بلوکها ذخیره میکند.
آیا بلاکچین امن است؟ بله، با استفاده از رمزنگاری و ساختار غیرمتمرکز، امنیت بالایی دارد.
تفاوت بیتکوین و بلاکچین؟ بیتکوین یک ارز دیجیتال و بلاکچین فناوری پایه آن است.
کلید خصوصی و عمومی چیست؟ ابزارهای رمزنگاری برای ارسال امن دادهها و تراکنشها.
آیا امکان هک اثبات کار وجود دارد؟ در تئوری بله (حمله ۵۱ درصد)، اما در عمل بسیار دشوار و پرهزینه است.
آینده بلاکچین چگونه است؟ رو به رشد در زمینههایی مانند سلامت، دولت دیجیتال و اینترنت اشیا.